KỶ NIỆM LÀM PHIM VỀ
NGHỆ SĨ NHÂN DÂN HÒANG LAN
Hồi 04 giờ15phút, ngày 07 tháng 11 năm 2015
NSND Hoàng Lan (tục danh Đoàn Thị Lan)
đã vĩnh viên ra đi về cõi vĩnh hằng.Hưởng thọ 85tuổi.
NSND Hoàng Lan sinh năm 1930
Tại thôn, xã Ngô Quyền, huyện Tiên Lư
Tỉnh Hưng Yên
Cùng với những anh chị em bạn nghề, cộng sự
và học sinh của chị…chúng tôi đến thắp hương
tri ân chị bằng
bài viết gợi nhớ những
kỷ niệm sâu sắc về NSND Hoàng Lan –
một người “sinh ư nghệ, tử ư nghệ” đã có nhiều vai
diễn để đời.
Bài viết thay nén tâm hương tôi xin dâng trước vong
linh chị.
 |
| NSND Hoàng Lan (1930 - 2015) |
Với lòng yêu
mến và cảm phục NSND Hoàng Lan, tác
giả Đào Hướng (khi đó là Giám đốc Đài PTTH Hải Phòng) đã viết bài “Nghệ sĩ chèo
Hoàng Lan”) Tô Hoàng Vũ (lúc đó là Trưởng ban biên tập văn nghệ Đài PTTH Hải
Phòng, nay là chủ tịch Hội liên hiệp VHNT Hải Phòng) bàn với tôi là làm một
phim tài liệu nghệ thuật chân dung NSND Hoàng Lan.
Là người quen biết chị Hoàng Lan từ lâu lại vừa
đạo diễn thành công bộ phim TLNT chân dung nghệ sĩ, họa sĩ La Viết Sinh (huy
chương bạc liên hoan TH toàn quốc tại Cần Thơ) nên tôi được phân công viết kịch
bản và đạo diễn, Tô Hoàng Vũ làm biên tập và viết lời bình. Hùng Thắng quay
phim. Văn Vĩnh, Hoàng Việt dựng phim.
Hồi đó, thiết bị kỹ thuật của Đài PTTH Hải
Phòng còn rất thô sơ. Chúng tôi được ưu tiên một ca mê ra M7 mới. Duy nhất hôm
đi Hà Nội và về quê chị ở Hưng Yên thì được đài cho mượn cái xe Đatsu, còn tổ làm phim khi đi tác nghiệp phải đi bằng xe máy Ba bét ta và xe đạp. Kinh phí làm phim thì... rất khiêm tốn mà mới được duyệt trên giấy. Để kịp
triển khai công việc, Tô
Hoàng Vũ về vay của mẹ một chỉ vàng bán đi lấy tiền chi tiêu. Chúng tôi làm
phim với sự say mê nghề nghiệp và lòng yêu mến, cảm phục người chị, người nghệ sĩ chèo đã hy sinh cả cuộc đời mình, cả hạnh phúc riêng tư cho
nghệ thật chèo. Đó cũng là lý do chúng tôi lấy tên của bộ phim là “Với cả cuộc
đời”.
 |
| NSND Hoàng Lan đứng phía tay phải bà Nguyễn Thị Định |
Đường 39 về xã Ngô Quyền, huyện Tiên Lữ,
tỉnh Hưng Yên đang trong thời kỳ đại tu. Mặc dù có xe ô tô mà cả đoàn phải cuốc
bộ vì sợ xe nổ lốp giữa đường. Đến đầu thôn Trịnh Mỹ, chị Hoàng Lan chỉ cho chúng tôi cây đa mà thủa
thiếu thời chị hay vui đùa cùng bè bạn. Từ năm 1948 chị đã tham gia đội
du kích Hoàng Ngân nổi tiếng vùng quê nhãn. Chị thích ca hát từ hồi còn nhỏ. Nhưng
tính chị nhút nhát, hay xấu hổ. Căn
nhà xưa (nay em trai chị là ông Phức ở) tuy đã được tu sửa nhưng vẫn khiêm tốn nằm nép mình dưới gốc nhãn
xum xuê. Chị chỉ cho chúng tôi con đường bờ ruộng gồ
ghề nơi chị ôm gói quần áo
trốn nhà lội tắt đường cuốc bộ lên Hải Dương tìm đến “đoàn văn công Tả ngạn
sông Hồng” để xin
tuyển.Đoa là ngày mới hòa bình – năm 1954(năm 1961 đoàn chuyển về thành đoàn chèo Hải Phòng)
 |
| Một trong những vai diễn thời kỳ chập chững bước lên sân khấu của NSND Hoàng Lan |
Vốn không phải là người xinh gái nên chị
không được nhận làm diễn viên. Chị cố năm nỉ xin ở lại đoàn làm cấp dưỡng. Thấy
chị quá nhiệt tình, ban lãnh đạo đoàn cũng chấp nhận. Từ đó, ngoài việc lo “cơm
nóng, canh ngọt” cho cả đoàn, Hoàng Lan còn mò mẫm học nghề. Cứ ngơi tay bếp núc là chị bám lấy sàn tập. Chị âm thầm “học mót” các anh chị. Rỗi lúc nào
là lại nhẩm lời hát, học cách
đi, điệu múa. Chị vừa đun bếp, vừa gõ nhịp hát thầm, múa vụng vì sợ có người
nhìn thì xấu hổ lắm. Lòng yêu nghề đến mức say mê chính là động lực để Hoàng
Lan vượt qua mọi sự mặc cảm và ánh mắt ngờ vực của anh chị em trong đoàn. Trong
một buổi diễn có sự cố đột xuất, diễn viên đóng vai chính bị ốm đột ngột. Khán giả đến rất đông, lịch diễn đã lên kế hoạch không thể thay đổi. Trong lúc nước sôi,
lửa bỏng ấy, Hoàng Lan đã đĩnh đạc gặp trưởng
đoàn xin được diễn thay. Rất ngạc nhiên và ít nhiều còn có những ngờ vực nhưng
trước sự tự tin của Hoàng Lan và trong tình thế bắt buộc, ông trưởng đoàn phải
miễn cưỡng gật đầu, Cả đoàn được lệnh sẵn sàng “ứng cứu” để diễn cho qua đêm.
Ai ngờ, đêm diễn “bất đắc dĩ” ấy đã chứng minh khả năng diễn xuất “thiên bẩm”
của Hoàng Lan. Bạn diễn vui mừng, lãnh đạo thở phào khoan khoái còn khán giả
thì vỗ tay không ngớt. Thế là từ cô cấp dưỡng “nhọ nhem” Hoàng Lan chững chạc có mặt trên sàn diễn sánh vai cùng các
anh chị trong đoàn mang lời ca tiếng hát đi khắp nơi phục vụ bộ đội, nhân dân. Chị cùng các tốp xung kịch đi hát
vận động bà con bị địch dụ dỗ vào Nam
Qua diễn xuất của cháu Hải (con gái
chị) chúng tôi đã “phục hiện” được quá trình lao động miệt mài để từ cô cấp
dưỡng trở thành một diễn viên xuất sắc. Những cảnh chị trốn nhà, cảnh vừa đun
bếp vừa tập hát, cảnh phục vụ bà con di cư ở bến đò “ông Vằng” (thôn Vĩnh Khê,
xã An Đồng) được chúng tôi “mô ni phê” thành những thước phim tư liệu lịch sử
đã gây cảm xúc tốt cho người xem.
 |
| Vai bà mẹ Hoa trong vở "Cô gái sông Cấm" |
Trong thời kỹ bao cấp, nhiều diễn
viên nữ phải nhờ mẹ đẻ hay mẹ chồng đi bế con giúp. Đẻ được 2 tháng phải đi
tập, đi diễn. Phía sau sân khấu hoặc dưới gầm sàn diễn là những chiếc võng đặt
con. Ai không lên diễn bế con hộ người có vai diễn. Nhiều khi đang cho con bú,
đến vai diễn phải dứt vội con ra. Bú dở miệng, đứa trẻ khóc ngằn ngặt. Chỉ 4, 5
tháng nhiều người đã phải cai sữa, gửi con ở nhà để theo đoàn lưu diễn các nơi.
Hoàng Lan vất vả hơn vì chồng chị người miền Nam
Đất nước thống nhất, chồng chị vận
động chị bỏ đoàn về Nam
 |
| Tổng bí thư Lê Duẩn xen vở chèo "Tấm vóc đại hồng" (Hoàng Lan đứng bên trai TBT) |
 |
| TBT Nguyễn Văn Linh chụp ảnh lưu niệm cúng Hoàng Lan và diễn viên đoàn Chèo HP |
Chính lòng yêu nghề đã tạo cho chị
một cách “nhập vai” rất khác người. Trong mỗi đêm diễn, sau khi hóa trang, thay
trang phục, chuẩn bị đạo cụ chu tất. Chị Hoàng Lan chọn một chỗ ngồi vắng vẻ để
suy nghĩ về vai diễn và cách diễn. Lúc này chị tập trung toàn bộ trí lực vào
việc nhập vai nên đừng có ai dại gì mà làm ngắt mạch suy tư của chị. Chị sẵn
sàng “chan tương, đổ mẻ” vào “kẻ phá ngang” làm đứt đoạn dòng suy nghĩ nhập vai
của chị. Có lẽ ít có diễn viên nào làm được việc nhập vai như chị thường làm.
Tổ làm phim cùng đoan chèo Hải Phòng
về xã Trung Lập (huyện Vĩnh Bảo). Tại đây, nhóm PV đã “thực mục sở thị” nỗi vất
vả của cánh “văn côn lưu động”. Đêm diễn đang cuốn hút khán giả thì bất chợt mưa
giông kéo đến. Khán giả chạy nháo nhào tìm chỗ trú mưa. Anh em trong đoàn kẻ
che phông cảnh, người thu đạo cụ, trang phục, người che âm thanh, ánh sáng…Tất
cả chui xuống dưới sàn sân khấu trú mưa. Nhiều diễn viên ngấm nước run cầm cập.
Chị Hoàng Lan vẫn tỏ ra bình tĩnh. Chị bảo: “Mưa tạnh mà còn sớm bà con không về
đâu, phải diễn tiếp đấy cậu ạ”. Đúng thế, mưa ngớt, bà con lại uà ra vây quanh
sân khấu. Đêm diễn lại tiếp tục. Những năm ấy bà con “khát” văn công lắm.
Khi đã về nghỉ hưu, nhiều khi có
chương trình truyền hình, tôi mời chị tham gia. Có lần chị bị sốt, cháu Long lo
cho sức khỏe của chị nên khi tôi đến đón, cháu có ý xin cho mẹ nghỉ. Chị Hoàng
Lan vôi xua tay: “Long ơi. Mẹ khỏe rồi. Để mẹ đi với cậu Tiến kẻo nhỡ việc
chung”. Nể tôi, cháu Long để mẹ đi. Cả buổi quay, tôi vẫn lo sức khỏe cho chị.
Nhiều lúc, mệt qúa, tôi phải tạm dừng mời chị ngồi uống nước. Nghỉ không lâu,
chị lại dục quay cho kịp. Khi về nhà, chị nói như reo: “Long ơi, mẹ khỏe hẳn
rồi con ạ”. Được tham gia biểu diễn chính là liều “thuốc thánh” đã giúp chị
khỏe thật.
Tuy là NSND nhưng chị rất chịu khó
trao đổi và học tập mọi người. Có lần quay hoạt cảnh chèo “Lời vàng dựng nước”
(Kịch bản: Tuấn Tiến –Mạnh Thu), có đoạn hát điệu Đào liễu: “…Bác đã bôn ba
khắp bốn phương trời/Tìm đường cứu dân. Tìm đường cứu nước/Tóc bạc da mồi Người
vẫn xông pha/ Tấm lòng yêu nước thiết tha…”. Ghi âm, ghi hình xong. Với tư cách
đạo diễn. Tôi đề nghị chị hát và diễn lại theo cách hát khác cho đúng với diễn
biến tình cảm của nhân vật bà già nông thôn ghi nhớ công đức Bác Hồ. Chị vui vẻ
thực hiện, sau đó nhất trí là đoạn ghi hình và tiếng khi hát lại hay hơn trước.
Khi làm kịch bản sân khấu truyền
hình vở “Ngôi đình làng Hạ”( kịch bản, đạo diễn sân khấu Trần Tuấn Tiến) tôi
mời chị đóng vai Cụ Thủ. Đây là một nữ du kích có chồng bị địch bắn chết ngay
dưới gốc đa đình làng. Người lang không gọi tên tục của cu mà chỉ biết cụ nhận
làm thủ từ trông coi đình và phần mộ các liệt sĩ nên dân làng gọi cụ là “Cụ Thủ”.
Ban đầu, cụ Thủ không đồng ý việc chuyển đình làm khu chế xuất. Sau khi hiểu ra
đây là yêu cầu phát triển của đất nước trên con đường hội nhập. Cụ Thủ hăng hái
đi tiên phong. Thất bất ngờ, khi diễn cảnh chuyển đình, chị Hoàng Lan tự chuẩn
bị trang phục. Chị bỏ tiền mua một bát hương sứ to, đốt nhiều hương lấy chân
cắm vào bát hương. Chị cẩn thận làm bát hương cũ đi. Bát hương ấy chính là biểu
tượng của lòng dân với các vị thành hoàng có công với dân, với nước. Đó cũng là
tình cảm của những người còn sống với đồng đội đã anh dũng hy sinh. Đoạn diễn đầy
cảm xúc với giọng hát nghẹn, với đôi mắt già nua ngân ngấn nước mắt. Bàn tay
gân guốc run run trân trọng ôm chặt bát hương vào lòng… đã gây xúc động cho
người xem. NSƯT Trần Trọng Dũng (cố vấn nghệ thuật cho chương trình) phải thốt
lên: “ …đoạn diễn quá tuyệt vời đến tôi cũng không cầm nổi nước mắt…”
Khi làm phim ngắn “Nọc độc” (kịch
Nbản Trần Tuấn Tién-Nguyễn Văn Thưởng), chúng tôi mới NSƯT Lê Đức Tiến về làm cố vấn. Anh Lê Đức Tiến đề nghị tôi mời NSND Hoàng Lan tham gia. Khi quay xong, NSƯT Lê Đức Tiến đề nghị chúng tôi
chi “cát xê” cho chị Hoàng Lan cao hơn các diễn viên khác. Tuy chỉ được mấy
trăm ngàn bồi dưỡng, chị bảo: “Sao nhiều thế cậu? Thế các diễn viên khác thì
sao?”. Chưa bao giờ chị phàn nàn về tiền bồi dưỡng nhiều hay ít. Chị tâm sự với
tôi. “Cứ có vai, cậu cho chị tham gia là tốt lắm rồi. Chị không nghĩ đến tiền
thù lao đâu cậu ạ” . Thậm trí nhiều khi chị tự đạp xe đến trường quay chứ không
cần xe đến đón. Chị bảo đạp xe đi cho khỏe người.
Sân khấu chèo thường có vai “đào
thương” (như Thị Kính, Thị Phương, cô Tấm..), vai “đào lệch” (như Thị Màu, cô
Cám, mụ Quán…), Nhiều diễn viên chỉ quen đóng một loại vai có “mô tuýp” na ná
như nhau. Đặc biệt NSND Hoàng Lan biểu diễn được cả hai loại vai này.
Nói về “Đào thương” chị đã vào vai Già Đa - một già làng nhân từ,
bác ái… (chèo “Tấm Cám” tác giả Lưu Quang Thuận), Bà mẹ - người mẹ châu thổ
sông Hồng hiền lành, chất phác…(chèo “Cô gái sông Cấm” tác giả Phan Tất Quang),
Trần Phu nhân – bà mẹ thương con nhưng nghiêm khắc theo phong cách của một “mệnh
phụ phu nhân”… ( chèo “Tấm vóc đại hồng” tác giả Trúc Đường-Trần Đình Ngôn), Bà
mẹ bất hạnh hiền lành bị chính những đứa con đẻ của mình hắt hủi, bỏ rơi… (chèo
“Nỗi đau tình mẹ” tác giả Vũ Hải), cụ Thủ từ - người nữ du kích thủy chung
trong sáng luôn nêu tấm gương về phẩm chất người chiến sĩ CM trung kiên (chèo
“Ngôi đình làng Hạ” tác giả Trần Tuấn Tiến) … rất thành công. Nhiều vai diễn
“đào lệch” được chi khắc họa nhân vật một cách sáng tạo mà người xem và bạn
nghề không thể nào quên như vai Sùng Bà - một bà mẹ chồng cay nghiệt, độc ác
(chèo cổ”Quan Âm Thị Kính”), Mụ Quán – một mụ chủ tráo trở, mưu mô, chèo kéo
khách hàng bằng đủ ngón nghề… (chèo cổ “Súy Vân giả dại”), Mụ Mối – thâm độc,
vụ lợi và kệch kỡm… (chèo “Cây tre trăm đốt” tác giả Phan Tất Quang)… Mỗi một
vai diễn chị đều có những sáng tạo bứt phá để khắc họa nên nhưng nhân vật tiêu
biểu mà hiếm có nghệ sĩ nào phát hiện và tái tạo thành công. Nhiều vai diễn của
chị đã được trao tặng huy chương vàng trong các hội diễn sân khấu chuyên nghiệp
toàn quốc.
Khi làm phim “Với cả cuộc đời”,
chúng tôi có phỏng vấn GS-NSND Trần Bảng về các vai diễn của chi Hoàng Lan.
Không cần suy nghĩ lâu, GS-NSND Trần Bảng trả lời ngay: “… Nói về yêu nghề,
“sinh ư nghệ. tử ư nghệ” của Hoàng Lan thì khỏi bàn. Cả đời Hoàng Lan là dành
cho sân khấu chèo. Đặc biệt Hoàng Lan đóng được đa dạng. Hoàng Lan không đi vào
các vai quen thuộc theo “mô tuýp” cổ bản
mà dù là vai “đào lệch” hay “đào thương” thì Hoàng Lan đều để lại nhưng vai
diễn ấn tượng, giầu sức sáng tạo và không dễ gì làm được…”. Tôi được biết NSƯT
Kim Liên và nhiều diễn viên (đoàn Chèo Hải Phòng) đã thành danh một phần nhờ sự
chỉ bảo, uốn nắn của NSND Hoàng Lan.
Phim TLNT “Với cả cuộc đời” được Huy chương Bạc
trong Liên hoan truyền hình toàn quốc tổ chức tại Huế năm 1993.
Cho đến hôm nay, khi đứng trước bàn thờ tiễn NSND Hoàng Lan về cõi vĩnh
hằng, những vai diễn “để đời” và cách làm việc có tinh thần trách nhiệm cao của
chị vẫn sống mãi trong tâm tưởng của tôi và anh em bạn nghề xa gần. Dù đã cao
tuổi, chúng tôi vẫn gọi chị như cách xưng hô hồi xưa, khi nghệ thuật còn thanh
xuân và ai cũng muốn cho cái tuổi xuân ấy cứ kéo dài mãi mãi.
Chị Hoàng Lan ơi, khán giả yêu nghệ thuật chèo vẫn mãi nhắc đến chị qua
các vai diễn đã thành “khuôn mẫu” mà bằng tình yêu nghề, sự lao động sáng tạo
cần mẫn chị đã đề lại cho sân khấu chèo thành phố Cảng và nghệ thuật diễn chèo
cả nước.
Chúng tôi luôn thấy như có chị đang lên sân khấu cùng tham dự các buổi
biểu diễn với chúng tôi.
Trần
Tuấn Tiến
(Hội NSK Hải Phòng)
 |
| NSND Hoàng Lan trong vai bà già |
 |
| Hoàng Lan nổi tiếng với vai Bà mẹ trong vở chèo "Nỗi đau tình mẹ" |
 |
| Trong những vai "đào lệch", NSND Hoàng Lan cũng có nhiều vai diễn xuất sắc |
 |
| Hoàng Lan được nhà phong tặng danh hiệu NSND ngay từ lượt đầu |
PNTB: Thế là một "cây đại thụ" trong Làng Chèo Đất Cảng nói riêng và Việt Nam nói chung đã về trời - Nghệ sĩ nhân dân Hoàng Lan (1930 - 7/11/2015), hưởng thọ 85 tuổi. PNTB chân thành phân ưu cùng gia quyến, anh chị em trong Làng chèo Hải Phòng, cầu chúc cho hương hồn NSND Hoàng Lan siêu thoát nơi cực lạc!
Nghệ sĩ Trần Tuấn Tiến, hội viên Hội Nghệ sĩ Sân khấu Hải Phòng, với tấm lòng ngưỡng mộ và kính trọng chị Hoàng Lan, đã có bài viết xúc động về những kỷ niệm sâu sắc trong sự hợp tác nghề nghiệp với chị. Tuấn Tiến coi đây như một nén tâm nhang tri ân và tưởng nhớ người chị, người NSND đáng kính, dâng lên trước hương hồn nghệ sĩ Hoàng Lan. PNTB trân trọng giới thiệu cùng bạn đọc.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét